«Ирон Нартиадӕйы энциклопеди» мыхуыры рухс ӕххӕстӕй федта, РЦИ-Аланийы Культурӕйы министрад Ирон Нартиадӕйы 2023 аз куы расидт, уӕд. Уыцы хъӕппӕрисы фарс рахӕцыд РЦИ-Аланийы Сӕргълӕууӕг Сергей Меняйло. ӕмӕ культурон-историон бынтӕ, адӕмон сфӕлдыстад, этнокультурон бирӕвӕрсыгад, Цӕгат Ирыстоны национ хӕдхуызад бахъахъхъӕныны тыххӕй Указ бафыста.

Ацы рауагъд бацӕттӕ кодта ӕмӕ йӕ рауагъта Цӕгат Ирыстоны гуманитарон ӕмӕ социалон иртасӕнты наукон институт, разамынд ын лӕвӕрдта зындгонд ахуыргонд, историон наукӕты доктор, профессор Цыбырты Людвиг. Национ эпикон бынтӕ хуыздӕр базонынӕн ацы энциклопедийы ахадындзинад у бӕрзонд. Ахуыргонды хъуыдытӕ ирон зонынады фӕбӕрӕг сты, ирон «Нартиадӕ»-йы рауагъдмӕ бар дары ӕппӕт институт дӕр, уӕрӕсейаг ӕмӕ фӕсарӕйнаг наукон центрты ахуыргӕндтӕ.

Ацы рауагъд у фольклорон, этнологикон, лингвистон, историон, археологон, бындуртӕ амоныны ӕрмӕджытӕ ӕрбаиу кӕныны фыццаг фӕлтӕрддзинад, ирон Нарты кадджытӕ наукон ӕгъдауӕй бамбарыны, ӕппӕт академион фӕллӕйттӕй спайда кӕныны дӕнцӕг. «Ирон Нартиадӕйы энциклопеди»-мӕ бахастой дӕсныйӕдты  ‘хсӕн бӕрзонд наукон иртӕстытӕ. Ирон Нарты кадджыты культурон код бамбарыны уый ног ныхасы хуызӕн хъуысы.

Цыбырты Людвиг ӕрмӕст энциклопеди рауадзыны хъӕппӕрис нӕ равдыста, у дзырдуатон ӕрмӕджыты автор, сӕйраг редактор, бильдредактор, уыцы-иу рӕстӕг куыста нывгӕнӕгимӕ, дизайнеримӕ, корректоримӕ, ахӕм ӕвӕджиауы проект рауадзыны ӕппӕт хъуыддӕгтӕ кодта. Редакцион коллеги дӕр стыр куыст бакодта, уырдӕм ӕрӕмбырд кодтой номдзыд ахуыргӕндты, Нарты кадджытӕ иртасджыты.

Хъаныхъуаты Зӕлинӕ, Хъуысаты  Зӕлинӕ, Хуыгаты Ирлан, Константин Рахно, Дарчиты Мӕдинӕ, Гостиаты Ларисӕ, Дзиццойты Юри, Платы Зӕлинӕ, Хадыхъаты Алинӕ, Харебаты Батрадз, Цорӕты Зауыр сӕхӕдӕг сты энциклопедион ӕрмӕджыты автортӕ. Алы томӕн дӕр хицӕнӕй адӕймаг дзуапп лӕвӕрдта, зӕгъӕм, 1-аг томӕн — Дарчиты Мӕдинӕ, 2-аг томӕн — Платы Зӕлинӕ, 3-аг томӕн — Хъуыссӕты Зӕлинӕ. «Нартиадӕ» ирон адӕмы удварны бынтыл нымайгӕ у, рагон фольклорон цыртдзӕвӕныл, дунейы эпикон бынтӕ зынгӕ чи фӕхъӕздыгдӕр кодта, ахӕм. Наукон скъолатӕ, гуманитарон дисциплинӕтӕ алы рӕтты чи ӕвдисы, уыцы ахуыргӕндтӕ йӕм се ‘ргом тынг здахынц.

Базоныны нысанимӕ ирон «Нарты кадджыты» хицӕн ӕрмӕджытӕ хаст ӕрцыдысты алыхуызон зындгонд энциклопедитӕм. Зӕгъӕм, «Дунейы адӕмты таурӕгътӕ», «Адӕмтӕ ӕмӕ дунейы динтӕ», «Дунейы адӕмты таурӕгътӕ ӕмӕ динтӕ», фӕлӕ уӕддӕр иртасджытӕ ӕмӕ уӕрӕх кӕсджыты хъуыдысты уӕлдай ӕххӕст ӕмӕ хицӕн хабӕрттӕ. Сӕрмагонд рауагъд сын бахъуыд.

Энциклопедийыл кусгӕйӕ, цалдӕр теоретикон фарстайыл бацархайдтой, зӕгъӕм, ирон «Нарты кадджытӕ»-йы ныронг пайда кодтой наукон ӕмӕ популярон литературӕйы, фӕлӕ йын йӕ жанры ӕмӕ хъуыдыйы ахадындзинад не ‘вдыстой. Ирон фольклор иртасыны историйӕ куы райдайӕм, уӕд эпикон тексттӕн алыхуызон сӕргӕндтӕ кодтой. Уымӕ гӕсгӕ ацы рауагъдыл кусгӕйӕ, равзӕрстой «Нарты кадджытӕ» комкоммӕ ӕмбарынгӕнӕн вариант.

Редколлеги куыд бацамыдта, афтӕмӕй хъуамӕ наукон зилдухмӕ бахӕссой термин «кадӕг», уый ӕвдисы ирон эпосы диссаджы жанртӕ. Йӕ заманы дзы пайда кодтой Абайты Васо, Гуыриаты Тамерлан ӕмӕ иннӕ нырыккон ахуыргӕндтӕ. Фӕлӕ, уӕддӕр, сӕ фылдӕр архайдтой термин «таурӕгъ»-ӕй, уый та ирон ӕвзаджы хъӕздыгдзинад ӕххӕстӕй не ‘вдыста. Ныр фольклор ӕмӕ литературӕ амонджытӕ ацы категори бӕрӕг кӕнынц фидарӕй. Бабӕттӕн ӕй ис ӕрмӕстдӕр «Нартиадӕ»-имӕ.

Ирон «Нарты кадджытӕ»-йы тексттӕ хъуамӕ бахъахъхъӕной «кадӕг»-ы сӕргонд, дунеон наукӕйы национ фольклорон ӕмӕ динты жанртӕ куыд хъуысынц, афтӕ. Ома, зӕгъӕм, скандинаваг сагӕтӕ, индиаг Ведӕтӕ, Заратустрӕйы Гатӕтӕ, персайнаг дастантӕ, уырыссаг кадджытӕ ӕмӕ ӕндӕртӕ. Редколлегийы размӕ ма лӕууыд, таурӕгъты хъуыдыкӕнынады, дины-таурӕгъты, ирӕтты фольклоры алыхуызон жанрты цы ӕмбарынадтыл ӕмбӕлӕм, уыдон радих кӕнын. Гуманитарон наукӕйы рӕзтимӕ, комкоммӕ — нартамоныны ахадгӕ нысан ис ирон концептокъабазы ӕмбарынадӕн. Цавӕрдӕр ӕвзагмӕ сӕ фӕхӕстӕг кӕнын сын сӕ семантикон хицӕндзинӕдтӕ сзыгъуыммӕ кӕны.

Зӕгъӕм, рагон персайнаг дуне — Фарны ӕмбарынады бирӕ синонимтӕ термины культурон код не ‘вдисынц. Ирон фольклорон-этнографион традицийы бӕрӕг дарынц ирӕтты удварны сконды хицӕндзинӕдтӕ. Ахӕм ӕмбарынадтӕ, куыд кадӕг, ӕгъдау, куывд, уацамонгӕ, ныхас, фӕндыр, цыкура ӕмӕ ӕндӕртӕ семӕ хӕссынц национ-культурон нысаниуӕг, ӕндӕр ӕвзагмӕ сӕ хӕссынц механикон ӕгъдауӕй. ӕппӕт уыдӕттӕ энциклопедийыл кусгӕйӕ, хаст ӕрцыдысты наукон зилдухмӕ.

Абон «Нартиадӕ»-йы тыххӕй иртасӕн литературӕ хъӕздыггонд цӕуы нырыккон ахуыргӕндты мыхуыргонд ӕрмӕджытӕй. Национ нартамоныны хъуыддаг ӕхсӕнады домӕнӕн дзуапп дӕтгӕйӕ, бахӕццӕ йӕ фӕлтӕрддзинад ӕрбаиу кӕнынмӕ, егъау академион фӕллой бацӕттӕ кӕнынмӕ. Ацы рауагъд рахызт адӕмон-эпикон бынты арӕнтӕй, йе сконды сты наукон зонындзинӕдты ахсджиаг къабӕзтӕ. Зӕгъӕм, абарӕн-историон, таурӕгъы, этнологион, лингвистон ӕмӕ ӕндӕр иртасӕнты хатдзӕгтӕ.

Рауагъды ахадындзинад стыр у, ныртӕккӕ тынг сбирӕ сты мӕнг наукон ӕрмӕджытӕ, уыдон зыгъуыммӕ кӕнынц скифаг-алайнаг эпосы фыццаградон апп. Афтӕмӕй сыхаг адӕмтӕм фӕзындысты хи национ «Нартиадӕ»-тӕ. Цыбырты Людвиг у дзырдуӕтты ӕрмӕджыты сӕйраг автортӕй иу. Йӕ ахст бынат нӕ хицӕн кӕны фольклористты цалдӕр фӕлтӕры наукон ахст бынатӕй, зӕгъӕм, нартамоныны бындурӕвӕрджытӕ Миллер, Дюмезиль, Абайы-фырты иртӕстытӕм нырма фауынмӕ ничи бавнӕлдта.

Ацы ахуыргӕндты сӕйраг хъуыдыты фӕстӕ цӕугӕйӕ, Цыбыры-фырт уӕзданӕй зыгъуыммӕдзинӕдтӕ ӕмбарын кӕны, кавказаг субстраты фарс-хӕцджытӕн кавказаг «Нартиадӕ»-йы индоевропӕйаг фӕзынд амоны. Ахуыргӕндты размӕ лӕууӕг фарстатӕн сӕ сӕйрагдӕр уыд, «Нартиадӕ»-йы этникон алфамбылай сбӕрӕг кӕнын. Уымӕ стыр ӕргом здӕхтой фыдыбӕстаг ӕмӕ фӕсарӕйнаг иртасджытӕ. Сӕ хатдзӕгтӕ нымадтой ӕнӕсынкъуысгӕ, фӕлӕ сӕ нырыккон кавказиртасыны ӕндӕрхуызон ӕвдисынмӕ бавнӕлдтой.

Энциклопедийы бӕлвырдӕй ӕрхастой «Нарты кадджытӕ»-йы алыхуызон верситӕ иртасыны историографи. Нартамоныны ӕппӕт фӕлтӕрддзинад нымайгӕйӕ, цымыдис мӕнг наукон фӕлварӕнтӕ хынцгӕйӕ, автортӕ бындур ӕвӕрынц наукон анализӕн ӕмӕ ӕцӕг историзмӕн.

Всеволод Миллер пайда кодта ретроспективон мадзалӕй, критикон анализӕй, уыдӕттӕн кад кӕнгӕйӕ, рауагъды сӕйраг редактор, профессор Цыбырты Людвиг адарддӕр кодта, рапарахат кодта кӕрӕдзи фарсмӕ цӕуӕг архетипикон мотивтӕ, ирон «Нартиадӕ»-йы символтӕ ӕмӕ скифаг культурӕ европӕйаг, ирайнаг ӕмӕ индоирайнаг рагондзинӕдтӕ абарста. Уыцы-иу рӕстӕг ахуыргонд фыссы, ирон «Нартиадӕ»-йы таурӕгъон гуырӕнтыл, йӕ рагон бындуртыл, скифаг-сӕрмӕттаг историйы арфмӕ чи цӕуы, уыдоныл. Цыбыры-фырт хӕст у индоевропӕйаг адӕмты ӕртӕ фадатджын теорийыл, уый сфидар нартамоныны, Европӕйы адӕмты таурӕгъты ӕмӕ эпикон уацмысты хӕссы ӕмхуызондзинӕдтӕ.

Нырыккон ирӕттӕ персайнаг ӕвзӕгтыл дзурӕг этникон къордтӕй кӕй сты, уымӕн ӕвдисӕн у «Нарты кадджыты» сюжетты ӕмӕ сурӕтты системӕ. Энциклопедийы спайда кодтой ирӕтты фольклор ӕмӕ этнографион ӕрмӕджытӕй. Ареалон бастдзинӕдтӕй кӕй спайда кодтой, уымӕй нӕ ахуыргӕндты фӕллӕйттӕ банымайӕн ис диссагыл, фыццаг хатт парахатӕй ӕркастысты ирӕтты кадджытӕм ӕмӕ сӕ абарстой дунейы адӕмты таурӕгъон бынтимӕ. Нӕртон хъӕбатырты хуызӕтты агуырдтой евразиаг адӕмты эпикон уацмысты, нартамоныны классиктӕ иу хатт ма сӕ хъуыды сфидар кодтой: «Нартиадӕ»-йы фыццаградон апп фӕзынд скифаг-алайнаг этникон алфамбылай.

Абайты Васойы куыст «Нӕртон эпос»-ы ареалон бастдзинӕдты тыххӕй уагӕвӕрдыл дарддӕр кусгӕйӕ, Цыбырты Людвиг кӕрӕдзи фарсмӕ ӕрӕвӕрдта Нӕртон эпосы ӕмӕ евразаиаг адӕмты эпикон уацмысты хъӕбатырты. Йӕ къухы бафтыд къарол Артуры ӕмӕ Нарты Батрадзы мӕлӕты тыххӕй, уӕларвон цирхъы бынат сӕ хъысмӕтты ӕмӕ ӕндӕр ӕмхуызондзинӕдтӕ ссарын. Цыбыры-фырт куыд бацамыдта, афтӕмӕй ахӕм ӕмхуызондзинӕдтӕ сты иумӕйаг индоевропӕйаг фӕзынды кӕнӕ сӕ кӕрӕдзийӕ райсыны цаутӕ. Кӕддӕр, рагон заманы дыууӕтӕ дӕр кӕрӕдзиуыл ӕмбӕлдысты.

Автор куыд амоны, афтӕмӕй Кавказы ӕппӕт адӕмтӕй нӕ дуджы размӕ фыццаг минонӕй нӕ дуджы фыццаг миноны кӕронмӕ скифтӕ-сӕрмӕттӕ-алантӕ тынг бирӕ адӕмимӕ бастдзинӕдтӕ дардтой, уыдон уыдысты эпос хӕсджытӕ, уӕд бындур ӕвӕрд цыдис «Нартиадӕ»-йӕн. Уӕд сӕрмӕттӕ-алантӕ цардысты Кавказы цур Центрон хайы ӕмӕ сын кавказаг аборигентимӕ бастдзинӕдтӕ нӕ уыд.

Фольклорон иртасӕнты хатдзӕгтӕ куыд равдыстой, афтӕмӕй автортӕн сӕ къухы бафтыд географион арӕнтӕ рапарахат кӕнын ӕмӕ йын йӕ хронологон фӕлгӕттӕ фӕарфдӕр кӕнын. Иртасӕнтӕм гӕсгӕ, Нарты кадджытӕ фидар кӕнын райдыдтой нӕ дуджы размӕ дыккаг миназоны ӕмбисы. Ахуыргонд бӕстон раиртӕста Кавказы адӕмты культурон ӕмныхас дӕр. Энциклопедион ӕрмӕджыты ӕрхастой Нӕртон эпосы национ хуызты ӕмхуызондзинӕдтӕ дӕр.

Бӕрзонд наукон иртасӕнтӕ ӕвӕрд ӕрцыдысты «Ирон Нартиадӕйы энциклопеди»-йы, хъуысынц куыд ног ныхас нартиадӕйы нырыккон рӕзты къӕпхӕны. Ирӕтты эпикон бынтӕн сӕ ахадындзинад бӕрзонд у, дунеон аивадон культурӕйы хӕзнатӕм ирон адӕмы бавӕрӕн у егъау ӕмӕ хъӕугӕ.

Хъуыссӕты Зӕлинӕ, РЦИ-Аланийы культурӕйы министры хӕдивӕг, филологон наукӕты кандидат

"Рæстдзинад"